شصت سال قبل زنده یاد مهندس مهدي بازرگان سخنراني “احتياج روز” را در جشن عيد فطر انجمن اسلامي دانشجويان در دانشكده كشاورزي كرج ايراد كردند[۱]. پيام اصلي اين سخنراني پاسخ به مبرم‌ترين مشكل فعاليتهاي اجتماعي و سياسي در جامعه امروز ما هم، هنوز هست. به ویژه در شرایط کنونی که کشور با بحران های سنگینی روبروست و لازمه خروج از این بحران ها گفت و گو و وفاق ملی است. برای این منظور ضروری است همه کسانی که دل در گرو منافع و امنیت ملی و التزام به قانون اساسی دارند باید بتوانند حول مطالبات ملی با هم همکاری جمعی و جبهه ای داشته باشند تا بتوانند به تدریج راه خروج از بحران های جاری را هموار سازند.
مهندس بازرگان ریشه این مشکل فرهنگی جامعه ما را این چنین توضیح می‌دهد :
” آنچه لازم‌تر و واجب‌تر از همه چیز است تربیت دموكراسی و امكان مجتمع شدن و همكاری است كه ما در اثر ۲۵۰۰ سال زندگی غیردموكراتیك و غیراجتماعی یعنی انفرادی تحت رژیم استبدادی فاقد آن هستیم. نه می‌توانیم دور هم جمع شویم و نه وقتی دور هم جمع شدیم حاضر به گذشت و سازش و همكاری هستیم. پس باید عجالتاً عملاً خود را برای فعالیت اجتماعی تربیت كنیم. این افكار و استدلالها را بعداً در یك سخنرانی جشن عید فطر انجمن اسلامی دانشجویان در دانشكده كشاورزی كرج مطرح كردم و چاپ شده است “احتیاج روز”. ۱
این برداشت و جمع‌بندی مهندس بازرگان در پی تجربیات تلاشهای فرهنگی ـ اجتماعی دهه ۲۰ و همكاریهای دوره نهضت ملی ایران و به ویژه تجربیات همكاریهای جمعی احزاب، گروههای سیاسی ـ اجتماعی و شخصیتهای ملی و اسلامی در دوره نهضت مقاومت ملی، در دهه ۳۰ بدست آمده است.
مهندس بازرگان در این اثر با تحلیل شكست‌ها و ناكامیهای اجتماعی و سیاسی ایرانیان بر نقطه ضعف غیر اجتماعی بودن مردم تأكید می‌كند و آنرا بعنوان یك “خصلت عمومی ” مورد نقد و بررسی قرار می‌دهد و با استناد به آیات قرآن و معارف دینی و تجربه تاریخی كشورهای توسعه یافته راهكارهائی برای مقابله با این مشكل حاد و اساسی جامعه ما ارائه می دهد.
مهندس بازرگان در این اثر می‌گوید “مرض بزرگ و موجب اساسی بدبختی‌ها و عقب‌افتادگیهای ما همان علت یا عللی است كه در خاصیت انفرادی و خصلت خودبینی، خودخواهی و خودپرستی ما منعكس و متمركز گردیده است” و پیامدهای این خصلت مزمن دیرین را در مشكلات اجتماعی نشان می‌دهد و می‌گوید ” هر جا كه افكار و منافع ملی و خیر و خدمت واقعی است، تفرقه و مخالفت ساز كرده‌ایم … اگر دشمن خارجی و ایادی داخلی او نیز جرأت یا فرصت خرابكاری را نكنند، خود ما به دست همدیگر بزودی آنرا متلاشی خواهیم كرد.
چه باید كرد !
مهندس بازرگان ضمن تشریح علل و موجبات خصوصیات تكروی و اعراض از كارهای دسته جمعی ایرانیان بر ضرورت ایجاد بسترهای لازم برای اصلاح خصلتهای خودبینی، خودخواهی و خودپرستی و كسب تربیت اجتماعی و كار جمعی است
مهندس بازرگان در پاسخ به این سئوال مهم آنروز كه امروز نیز عموماً مطرح می‌شود كه چرا مطالبات تاریخی یكصد ساله ملت ما تاكنون محقق نشده و حال آنكه سایر ملل چون ژاپن كه یكصد سال قبل همزمان اصلاحات خود را با ما آغاز كرده‌اند، به اهداف خود نائل شده‌اند می‌گوید : ” در این مملكت بسیار بودند و هستند كسانی كه برای نجات ملت و ترقی مملكت درد می‌كشند و چاره می‌جویند . غالب آنها منشاء بدبختی‌ها و مركز فساد را در اقلیتهایی به نام هیئت حاكمه می‌شناسند و تنها راه اصلاح را تعویض مقامات و تصرف قدرت سراغ می‌دهند. شاید یكی از علل و عوامل خرابی و یكی از شرایط لازم برای اصلاح، همین ها باشد ؛ ولی اینها به هیچ وجه شرایط كافی نیست تا اكثریت مردم شخصاً سالم و صالح نباشند و مجتمعاً نتوانند همكاری نمایند، فساد عقیده و عمل افراد و اختلافات و مخالفتهای اجتماع باعث خواهد شد كه نه تنها اصلاح و احیای كشور صورت نگیرد بلكه اگر اتفاقاً هم قدرت به دست صالحین و به اختیار ملت افتاد، بزودی موجبات تلاشی و تباه از داخله مردم و رهبران بجوشد و دستگاه، چون كودتای ۲۸ مرداد، واژگون گردد.
مهندس بازرگان در جمع‌بندی می‌گوید ” احتیاج روز و وظیفه ما در راه سعادت دنیا و آخرت، اقدام جدی عملی در اصلاح و در اجتماع نفوس است … هر قدر در برابر مشكلات عظیم روزگار، دست تنهائی مأیوس كننده و وحشت‌آور است، اجتماع و اتحاد، قوت قلب و امید می‌دهد و پس از آنكه جمع شدیم، هر قدر بحث و حرف، اختلاف و تفرقه ایجاد می كند، كار و عمل ، صمیمیت و احترام می‌آورد، هر قدر مجادله و مجامله سردی و ضعف می‌آورد اقدامات مثبت مفید، دلگرمی و قوت می‌زاید،… هرچه می توانیم بیشتر دور هم جمع شویم ، از كارهای ساده و كوچك شروع نمائیم و به بزرگتر و مهمتر برسیم. “
بعد از دهه ۳۰ و اقداماتی كه برای تأسیس و تقویت اولین نهادهای مدنی مدرن در ایران صورت گرفت، تحولات زیادی در دهه های بعدی در جامعه ما رخ داده است، در پی تلاشهای پیگیر و مستمر مهندس بازرگان ، همفكران او و سایر روشنفكران متعهد ایران در چند دهه گذشته، انقلاب اسلامی ۵۷، دوم خرداد سال ۷۶ و ۸ سال تلاش اصلاح طلبان ایران، انتخابات سال ۹۲ ، ۹۴ و ۹۶ امروز بایستی به این سئوال پاسخ داده شود كه مطالبات تاریخی ملت ایران تا چه حد تحقق یافته است؟
در ایران آزادی، دموكراسی و حقوق بشر دغدغه اصلی و محور اصلی مبارزات یكصد ساله اخیر مردم ایران برای تضمین دستیابی به این مطالبات بوده است. زیرا پیش نیاز و تحقق برنامه‌های توسعه همه جانبه و پایدار جامعه را مشاركت آگاهانه و داوطلبانه مردم در عرصه‌های مختلف اداره كشور دانسته‌اند و برای تنظیم مشاركت مفید و مؤثر مردم در سرنوشت و اداره امور جامعه ، باتوجه به زمینه های فرهنگی جامعه ایران و تجربیات بشری، ساز و كار دموكراسی (مردمسالاری) و تأمین آزادی و كرامت انسان را راهكار آن مورد تأكید قرار داده‌اند. ولی از آنجا كه به پیش‌نیازهای دموكراسی توجه كافی مبذول نشده است این تلاشها با موفقیت مورد انتظار همراه نبوده است.
ویژگیهای فرهنگ سیاسی ایران مثل كیش شخصیت ، توطئه نگری ، خود بزرگ بینی ، خودخواهی ، شتاب در عمل (فرهنگ زور و زود) ، ضعف و ناتوانی در همكاری، عدم استمرار كار گروهی، عدم مسئولیت پذیری در مقابل اعمال خود، انتقادناپذیری، عدم توجه به واقعیات و غیرعملی اندیشیدن ـ و سایر عناصر و عواملی كه مانع ظهور و رشد دموكراسی است ـ گریبانگیر تمام نیروهای فكری جامعه ایران بوده است. روابط پدرسالارانه ، و قیمومیتی در جامعه ایران محدود به حاكمیت ها نبود، بلكه این خصیصه در هر گوشه جامعه ایران یافت می‌شود ، چه در سازمانهای سیاسی و چه در نهادهای فرهنگی و انجمنهای داوطلبانه و چه در روابط اجتماعی و فردی.
فرهنگ خودکامگی و قبیلگی و عدم توجه به فرهنگ ملی و دینی، عدم رعایت توازن ظریف بین گذشته و آینده یا سنت و مدرنیته ، عدم ایجاد آگاهی‌های لازم برای برنامه‌های پیشنهادی، تحمیل برنامه‌های نوگرایانه بدون دخالت مردم در انتخاب و برنامه‌ریزی آنها ازجمله دلایل عدم موفقیت جنبش دموكراسی خواهی در ایران بوده است.
نوسازی فرهنگ سیاسی ایران و تقویت نهادهای مدنی ـ علاوه بر آگاهی از موانعی كه بر شمرده شد ـ نیاز به زمان داشته و باید یك مسیر تدریجی و تحولی را طی كنند. تحولات اجتماعی سریع سطحی، بی ریشه و ناپایدار و آماده بازگشت به عقب خواهد بود.
باتوجه به جوان بودن جامعه ما و نقش جوانان و زنان در برنامه های توسعه كشور، توسعه سازمانهای داوطلبانه جوانان و زنان كه در سالهای اخیر از رشد قابل ملاحظه‌ای برخوردار بوده است، بایستی در كانون توجه برنامه ریزان اینگونه انجمنهای داوطلبانه و مشاركتی قرار گیرد و بسترهای لازم برای رشد و توسعه كمی و كیفی اینگونه نهادهای مدنی فراهم شود.
جمع‌بندی :
پیام ” احتیاج روز ” مهندس بازرگان در شصت سال قبل امروز نیز با ابعاد وسیع و پیچیده‌تری “احتیاج امروز” جامعه ماست. از یك سوی با تمرین كار جمعی و یادگیری آزادی و دموكراسی می‌توان این مشكل رفتاری و فرهنگی را كه مانع موفقیت كاركرد نهادهای مدنی است و اختصاص به جناح خاصی ندارد ـ برطرف نمود، تا بسترهای لازم شكل گیری و توسعه نهادهای مدنی كه پیشنیاز برنامه‌های توسعه می‌باشد، فراهم گردد.
سازمانهای داوطلبانه مشاركتی و احزاب سیاسی از نهادهای مدنی مهم و مؤثر در توسعه هستند، كه هم هدف توسعه و هم ابزار توسعه می‌باشند. سازمانهای داوطلبانه مشاركتی محل مناسبی برای تمرین مشاركت و یادگیری تحمل نظرات دیگران در عمل جمعی هستند.
تحول اینگونه انجمنها را نمی‌توان یك شبه انتظار داشت . این سازمانهای اجتماعی دارای مراحل مختلف توسعه هستند. لازم است برنامه ریزان توسعه بر این نكته توجه كنند و با مطالعه خصوصیات ساختاری و فرهنگی جامعه ایران و الگوهای مشاركتی نهادینه شده موجود، باتوجه به میزان ظرفیت پذیری آنان، در جهت توسعه و گسترش آنان اقدام كنند.
باتوجه به تحولات پیچیده جاری كشور “احتیاج روز”و مسئولیت روشنفكران متعهد امروز جامعه ـ در دهه نود ـ بسیار پیچیده تر و گسترده تر از شرایط دهه سی كشور است كه شادروان مهندس بازرگان آنرا عنوان كرد .
«احتیاج روز» در مجموعه آثار ۸ مهندس مهدی بازرگان چاپ شده است.
منبع: روزنامه ایران – ۳۰ دی ۹۶
(۱) سال ۱۳۳۶